2013. urtean Espainiako Itzulpen saria jaso zuen Josu Zabaletak (Legazpia, 1948). Itzultzaile bezala bere obra osoari egindako aitorpena izan zen, itzuliak eta argitaratuak, 140 liburu inguru baititu. Euskadiko literatura-itzulpenaren saria ere bi aldiz irabazi du. Euskal Herri osoko ia etxe guztietan dagoen LUR Hiztegi Entziklopedikoa-ren zuzendaria izan da eta, besteak beste, EIZIEren sortzaileetako bat eta Nazioarteko Itzultzaileen Federazioan (FIT) hedadura txiki-ertaineko itzultzaileen batzordeko izandakoa. Lev Tolstoi idazlearen harribitxi batekin dator oraingoan, Hadji-Murat (Meettok) liburuarekin, Harold Bloom kritikariaren ustez, “munduko kontakizunik onena”.
Zein mezu helarazi nahi izan zuen Tolstoik liburu honekin?
Nik uste dut bere giza irudia islatu nahi zuela. Tolstoik bazeukan Kaukason egon zenez geroz bere bizitza guztian iraun zion ideia hori, eta 1860. urtetik aurrera, bere krisia eduki zuenean sartu zen, batez ere, nobelak egitera baino gehiago bere giza irudia planteatzera, beste etika bat eta beste filosofia bat. Hor kokatzen da liburu hau.
Horretarako kristaua ez zen pertsonaia bat aukeratu zuen.
Niri iruditzen zait nahita sortu zuela kristaua ez zen protagonista bat. Erlijio ortodoxoak Tolstoi exkomulgatu egin zuen eta oraindik ez du onartu. Bere heriotzaren mendea betetakoan nahi izan zuten ortodoxiak berriro bere baitan hartzea, baina ez zen gertatu. Hadji-Murat giza eredu bezala hartzen du eta hau ez da oso tragagarria errusiarrentzat.
Benetan gertatutako istorio baten gainean nobela bat egin zuen.
Bai. Lehendabiziko irakurketa beharbada etikoa da, baina gero atzean daukazu kontaera bera: teknika eta kontatzeko modu hori, zer alderdi nabarmentzen den. Krisi hori izan arren, Tolstoik zuen joera etikoari ezin izan ziola eutsi uste dut, ezta bere kritika gogoari ere. Esate baterako, kapitulu bat badago tsarrak erabakiak nola hartzen dituen ikusten dena, baina zer kasualitatea, luzeena dela. Zergatik insistitzen du hainbeste? Bere kritika gogo horrengatik.
Kritikak dio bi Tolstoi daudela: krisi horren aurrekoa eta ondorengoa. Hemen azaltzen dena da, beraz, bigarrena, saiakerak egiten zituena, pentsalari eta ekintzaile soziala bihurtuta.
Bai, baina azkenean, nahiz eta hortik analizatu, bada bere krisia ere, berak ezin baitio eutsi kontatzeko jarrerari, kontatu nahiari. Berak gaitzetsi egiten zuen literatura, esaten zuen horrek ez duela ezertarako balio, baina orduan zertarako egiten du? Berak badaki gauzak kontatuz lortzen dituela, eta hori egin behar du. Esate baterako, Shakespeare ikaragarri kritikatzen du, esaten du distraitzeko besterik ez duela balio, gizakiak egin behar duen bere buruarekiko lan horretatik distraitu egiten duela.
Nondik dator bere krisia?
Tolstoi oso ongi kokatuta zegoen bere gaztaroan: nobleziakoa zen, ama printzesa zuen eta bera kondea zen. Honek ematen zizkion abantaila guztiak oso ondo aprobetxatu zituen. Gero ejerzitora joan zen, garai horretan horrela egiten zutelako. XIX. mende erdialdean Errusian iraultza soziala izan zen: gizartea aldatzen hasten da, feudala izatetik burgesa izatera pasatzen da. Orduan, nobleziak zituen abantailak desagertzen hasten zaizkio eta krisi handi batean sartzen da. Ez du ulertzen zer arraio ari den gertatzen, eta bere bizitza guztian nahi izan zuen mundu zahar horretan zeuden eta berak ikusten zituen balioetan oinarrituta giza irudi etiko bat sortu. Nik uste horretan dagoela bere krisi handia.
Aldaketa horren aurrean, beste idazleek zer zioten?
Dostoievski ere garai berean problema berarekin dabil. Badu liburu bat, bukatu gabea da seguru asko: bertan planteatzen du momentu horretan gertatzen ari diren krisi ekonomikoei eskaintzen zaizkien irteeren absurdotasuna. Gizartea sekulako abailan aldatzen ari da eta hori ulertu egin behar da, eta nik uste dut Tolstoiri kosta egiten zitzaiola.
Hitzaurrean Hadji-Muraten heriotzari buruz ari zarenean betetasunera iristen dela aipatzen duzu.
Beretzat hiltzea azkeneko bukaera da eta hor dena adierazten da. Eta ikusten da bere helburua betetzeko hiltzera doala, eta badaki. Hori da heroi bihurtzen duena, Hadji-Muratek aurretik dituen jokaerak ez baitira guztiz onargarriak. Lehendabizi daude gaur egungo islamista erradikalak izango liratekeenak, eta horien kontra egoteko jartzen da errusiarren alde. Gero pasatzen da besteetara eta buruzagi militar handienetako bat izatera iristen da. Ondoren berriro errusiarrengana itzultzen da, zergatik? Besteen artean dituzten konfliktoetan bere familia bahitzen dutelako eta salbatzeko esperantza errusiarrengan jartzen duelako. Horiek huts egiten diote, ordea, eta orduan badoa bere gerra egitera: bera bakarrik mundu guztiaren kontra.
Hadji-Murati hil ondoren lepoa moztu zioten eta Kaukaso osoan herriz herri ibili zuten.
Horrela izan zen. Lehendabizi pasatu zuten Txetxeniako herri guztietatik, gero eraman zuten tsarrarengana, ondoren San Petersburgon museo batean egon zen, aurrerago beste batean, eta orain dela urte gutxi entregatu dute gorputzarekin batera enterratzeko, Dagestanen.
Kontaerari dagokionez, kontatzeko modu modernoa aipatzen duzu.
Nobela hau film bat da, badauzka 25 eszena. Ez dira oso luzeak eta azkenekoan esaten dizu, “bueno, pelikula osoa ikusi duzu, eta orain zoaz berriro hasierara, beste modu batera irakurriko duzu eta”. Hasierakoa eta azkenekoa lotzen dituena kardulatzaren irudia da.
Xehetasunez betetako kontakizuna da.
Hori egia da, baina nik uste gaur egun askorengan dagoela hori, Saizarbitoriarengan, adibidez. Tolstoik ere horrelako gauza bat du: irakurtzen ari zaren bitartean argazkietan ikusten ari zara. Niretzat hori harrigarria da. Hori gehienbat jarri dut, ni konturatzeaz gain, beste leku askotan ere irakurri dudalako. Esate baterako, Calvinok nobelaren bisualtasuna azpimarratzen du: badirudi han zaudela, txoko batetik dena ikusten.
Literatura ahots goran irakurtzeko modukoa izateak errusiarrentzat garrantzia handia izan du, ezta?
Nik ez dakit itzulpenean hori lortu dudan, baina horrela da, errusiarrentzat beti izan da garrantzitsua. Esate baterako, Krzhizhanovsky ikaragarri modernoa da: XX. mendearen bigarren laurdenean-edo idatzi zuen gehienbat, eta nahiz eta egituretan ikaragarri modernoa izan, hitz berriak sortu, egitura sintaktikoak alemanetik hartu… idatzitakoak ahots goran irakurtzeko modukoa izan behar zuen.
Zergatik erabaki zenuen hitzaurrea sartzea?
Arrazoi nagusia zen eskatu egin zidatela. Batzuek esan didate spoiler bat dela: kontatu egiten da bukaera. Zuk irakurtzen baduzu nobela gertaera sail bat bezala, bada spoiler bat. Irakurtzen baduzu, aldiz, elementu literario bat bezala eta beste analisi bat egiten baduzu, ez dizu ezertan traba egiten. Nik proposatu nuen epilogo bezala jartzea, baina ezetz esan zidaten eta sarrera bezala jarri nuen. Uste dut kasu honetan, anekdotaren zirkunstantzia eta sorkuntzaren zirkunstantziak guregandik hain urrun daudelarik, lagungarria izan daitekeela.
Tolstoik urte asko pasa zituen liburu hau idazten.
Hamar aldiz-edo idatzi zuen. Anna Karenina hau baino hamar aldiz luzeagoa da eta hura sei urtetan bukatu zuen. Eta hau bukatu, beharbada, lehenago bukatuko zuen, baina zortzi urte pasatu zituen gai horrekin bueltaka.
Harold Bloomek ederki goraipatzen du liburu hau.
Berak esaten du beretzat dela nobela laburretan onena. Harold Bloom da. Beste bat gehiago da, baina egia da kritiko bezala nahiko onartua dagoela eta askok gida bezala hartzen dutela. Irizpidea badu. Irizpide bakarra da? Seguru asko, ez.
Edizio honetan azaltzen den Tolstoiren argazkiko begiradak zer iradokitzen dizu?
Hor baditu 80 urte eta nik uste dut harekin bizitzea ez zela batere gauza erraza. Ikusi besterik ez dago bere bizitza guztian emaztearekin izan zituen iskanbilak. Baina aldi berean ikaragarri ekintzailea zen: behin gauza bat sartzen zitzaionean buruan ez pentsa gelditzen zenik. Adibidez, ikusi zuenean nekazariak aurrera atera behar zirela, eskolak jartzen hasi zen eta liburugintza egiten. Emaztearekin eduki zituen arazoak bere ideologiaren ondorenak izan ziren. Berak bere ondasun guztiak banatu nahi zituen, baina emaztea zen kontuak eramaten zituena eta ezetz esaten zion. Azkenean ihes egin zuen etxetik, eta ihes horretan hil zen tren geltoki batean, Astápovon.
Tradizioari eutsi arren gauza berriak ere besarkatu zituen, beraz.
Bai. Gure irudia da Tolstoi goldean, baina bazeukan Edisonek oparitutako gramofono bat, eta gramofono horri diktatzen zion, gero grabazio horiek kopistek kopiatzeko. Ondoren zuzenketak eskuz egiten zituen. Ez zegoen hain atzeratua. Eta Moskun zehar bizikletan ibiltzeko karneta ere atera zuen. Kontraste hori dauka. Bizitasuna Astápovoko estazioraino mantendu zuen.
Zergatik esaten du Yevtuxenko olerkariak Eltsinek hau irakurri izan balu ez zela txetxeniarrekin liskarrean sartuko?
Txetxenia beti egon delako gerran errusiarren kontra. Txetxeniako gerrak hasi ziren 1828 inguruan, eta azkenean munduko potentzien arteko borrokaren ondorioetako bat da, hau da, nola okupatu Asia erdialdea.
Zuk errusiera ikasi duzu. Zein edizio erabili dituzu liburu hau itzultzeko?
Batez ere errusierakoa erabili dut. Atzeragotik hartuta, metodo bezala, nik beti esaten dut itzultzailearen eginkizuna ez dela merituak egitea. Nik jatorrizkotik itzuli dut, baina oraindik problemak dauzkat, denok ditugu problemak hizkuntza guztiekin. Batez ere nire irakaslearen iritzia izan dut kontutan hau itzuli dudanean. Biok irakurri dugu esaldiz esaldi, gaztelaniara itzuliz, eta horrek segurtasun bat ematen dizu. Dena den, beste hizkuntza batzuetako itzultzaileek eduki dituzte nire problema berberak. Zergatik? Itzultzaileak daukan problema da paragrafo bat nola itzuli.
Eta itzultzaileek arazo horiei zein konponbide ematen dizkiezue?
Problema horiek ikusteko, zenbat eta erreferentzia gehiago dauzkazun, hobeto. Gero, badago erreferentzia tipo bat, azterketa filologikoak, baina normalean oso jeneralak dira. Gu hitzetan zentratzen gara. Halere, liburu bat irakurtzen hasten zarenerako irakurri dituzu hari buruz gauza pila bat. Baliabide guztiak erabili behar dituzu.
Lan egiteko orduan, beraz, tresneria garrantzitsua al da?
Azkenean hau aroztegi bat bezala da. Nik baneukan koinatu bat arotza zena eta burdindegi baten aurretik pasatzen ginenean beti gelditzen zen eskaparatera begira, eta esaten zuen: “Gure garaian tresna hauek izan bagenitu…”. Aroztegi batean tresna asko eta onak badaude, antzeman egiten da. Lana egiten da lehen bezain ondo, nahi baduzu, edo hobeto, baina askoz ere gutxiago kostata eta askoz ere kontu gehiagorekin, baliabide gehiago dituzulako. Itzulpenean ere gauza bera gertatzen da. Gu hasi ginen lapitzarekin eta boligrafoarekin eta aldamenean hiztegi mordo batekin, eta bukatu behar dugu gaur egun dauden tresnekin. Zure lantegia jantzi behar duzu.
Zuk hau afizioz egiten al duzu?
Itzultzen oso ondo pasatzen dut. Ni irakurlea naiz, gehienbat, eta itzultzea da irakurketaren tontorra: itzultzaileak bezala inork ez du irakurtzen. Gauza bat ondo irakurri nahi baduzu, itzuli. Nola har dezaket luxu hori orain? Jubilazioa kobratzen dut eta orain, nire bizitzaren amaieran, badaukat ondo irakurtzea.
Euskarara itzultzen diren liburuak eurozentrismoan kokatzen dituzu?
Anglozentrismoan, esango nuke. Behin hitzaldi bat emateko eskatu zidaten, ea kulturan gure esku zer dagoen azaltzeko, eta parabola bezala aipatzen nuen nik jakin nahi dudanean non nagoen, paperaren sektorekoa naizenez, liburutegietara joaten naizela eta begiratzen dudala zein liburu dauden. Kentzen ditut euskarazko liburuak, baita gaztelaniazkoak ere, nolabait hemengoak ere bai baitira, eta ikusten dut gainontzean non gauden. Eta zenbat turkiar daude? Bi? Alemaniarrak? Ez pentsa askoz gehiago. Italiarrak? Frantsesak? Ez askoz gehiago. Ingelesak? Saila beteta. Hori da inperioa. Guk barneratuta daukagu inperioa, eta hortik agintzen digute. Gauza bera gertatzen da musikarekin. Ni gaztea nintzenean gehienbat frantsesez eta italieraz entzuten ziren kantuak. Gero sartu da ingelesa. Gaur egun ematen du besterik ez dagoela.
Anglozentrismo horretatik atera ahal izateko eta beste hizkuntza batzuetatik itzulpenak egiteko, zeinek eman behar digu babesa?
Guk antolatu behar dugu. Ereduak iturburu askotatik hartzeak seguru asko autonomo izaten lagunduko digu, gure kabuz gauzak sortzen. Eredu askoren mazedonia eginez, nolabait esateko, errazago izango gara gure sorkuntzan autonomoak, iturburu bakarretik badatoz baino. Ereduak iturburu bakarretik hartzen baditugu, hau da, ingelesetik edo gaztelaniatik, izango gara probintzianoak.
Baina horretarako dirua behar da, ezta? Eta itzultzaile gehienek bokazioz egin duzue lan hori beti.
Ni ez naiz damutzen. Hori bultzatu beharko litzateke. Badakigu horrek zabalkunde handirik oraindik ez duela izango, eta puska batean horrela izango dela. Hori da gure txiki izatearen ordaina. Ez gara handiak, beraz, jokatu behar dugu txiki bezala eta ez handia imitatuz. Eta iruditzen zait inbertsio oso ona izango litzatekeela hori lortzeko. Euskal idazleek gaur egun munduan egon nahi baldin badute konpetitu behar dute euskarara munduko beste literaturetatik ekarritakoarekin ere, haiengandik ikasiz eta beraiek sortuz. Euskarak izan behar du munduaren ispilutxo bat, Euskal Herriaren eta munduaren ispilutxo eta konbinazio bat. Horretarako euskaraz eduki behar ditugu munduko gauza asko. Eta horretan inbertitu behar dugu. Eta horrek zabalkunderik ez daukala eta komertzialki ezin zaiola eutsi? Bada, ezin zaio eutsi. Gauza txar bat du gaur egungo literaturak horretarako: eskubideak ordaindu egin behar direla. Baina niri ez zait inporta itzulpenak egin eta interneten jartzea, eta jendeak har ditzala. Eta ni bezala uste dut badaudela beste batzuk ere, horixe bera egingo luketenak: itzuli eta interneten jarri.
