Literaturaz hitz egitean, sarri ibiltzen du ahotan “maitasun” hitza Irati Jimenezek. Igartzen zaio pasio kutsakor eta itzalezin bat, zenbait autore, liburu edo pertsonaiaz hitz egitean. Iruñeko Baztan tabernako mahai apartatu baten bueltan ere, maiz ekarri ditu konbertsaziora Axular, Umberto Eco, Cervantes, Benito Perez Galdos eta Gabriel Aresti, lagun kuadrillaz hitz egiten duenaren naturaltasunaz. Liburu onen inguruan hitz egin du luze, baita txarrei buruz ere. Arrastoa utzi diote batzuek zein besteek. Literaturari dion maitasun horren destilazioaren emaitza da ‘Begiak zabalduko zaizkizue’ saiakera (Elkar, 2021).
Has gaitezen izenburutik. ‘Begiak zabalduko zaizkizue’. Zergatik? Anbizio handiegiko titulua, agian, ja-ja! Paradisuaren mito biblikotik hartutako esaldi bat da, sugeak Ebari esaten diona. Duela ez asko, Bibliako zenbait pasarte irakurri nituen, lehen aldiz begi helduekin. Eta, gehienek bezala, nik buruan neukana zen sugeak Eba tentatu zuela sagarrarekin, eta gero Ebak gauza bera egin zuela Adanekin. Baina ez da hori liburuak kontatzen duena. Liburuan, sugeak galdetzen dio Ebari: “Jainkoak zer esan dizue sagarra jateari buruz? Zer uste duzue gertatuko zaizuela kosk egiten baduzue?”. Eta Ebak erantzuten dio: “Hilko garela”. Orduan, sugeak azaltzen dio hori gezurra dela. Jainkoak gezurra esan diela: “Ez zarete hilko. Jainkoen pareko izango zarete, dena ezagutzeko gaitasuna zeureganatuko duzue eta begiak zabalduko zaizkizue”. Niri haluzinantea iruditu zitzaidan hori.
Inpaktatu zintuen pasarte horrek. Oso ongi idatzia dago, bi planotan irakur daitekeelako: alde batetik, uler daiteke Ebak eta Adanek sagarrari kosk egin eta paradisutik kanporatuak izan zirela; edo uler daiteke ordura arte ez zirela bizi izan paradisuan, eta horretaz jabetu zirela sagarra jan zuten unean. Nik nahiago dut bigarren interpretazio hori: Jainko aita batek gezurra kontatu die bere kreazioaren ustezko perfekzioari buruz, eta eurek sinetsi egin dute umeak bailiran, baina, sagarra jatean, begiak zabaldu zaizkie, eta heldutasunez ikusi dute errealitatea: mundu inperfektu batean bizi direla, egunen batean hilko direla, eta aitaren kreazioa ez dela eurek uste zuten bezalakoa. Gainera, horretaz jabetzen den lehena emakumea da. Hor badago emakumea kriminalizatzeko asmo bat, noski, baina sokondoan, misoginiaren azpian begiratuz gero, badago ariketa oso polit bat egiterik: ezagutza gauza handia da, eta emakumeei eskaini zitzaien lehenbizi. Horren gorazarrea egin nahi izan dut liburuaren izenburuarekin. Nire ustez, literatura sagarra da, eta balio du begiak zabaltzeko. Ongi egina badago, ariketa literarioak klarifikatu dezake errealitatea: ordura arte hitzik gabe zenekizkien gauza batzuk, bat batean, hitzekin dakizkizu. Irakurtzearen plazera sentitu dugunok badakigu zer den hori, ezta? “Ideia hau banuen buruan lehendik, baina ez nion izenik jartzen”. Buruan zerbait esnatu izanaren sentsazio hori da.
Ezagutza da liburuaren ardatzetako bat. Bestea, berriz, maitasuna. Akademiaren edo pentsamenduaren munduan sartzean, esaten zaigu “utzi bihotza kanpoan” edo “utzi sentimenduak alde batera”. Pentsatu ere, hotzean pentsatu behar dugula esaten zaigu. Nik ez dut uste hori posible denik. Ezinezkoa da sentimendurik edo emoziorik gabe pentsatzea. Edozein pentsamendutan daude interferentzia emozional oso ebidenteak. Pentsamendua/emozioa bitasuna ez dut uste erreala edo ona denik. Benetan sinesten dut pentsa daitekeela oso ondo entusiasmatuta, suminduta edo, Axularrek esango lukeen bezala, maitasunak berotuta.
Liburuan, natural hitz egiten diozu irakurleari, begietara begira. Lagunartean bezala. Esaten zuen Robert Louis Stevensonek idatzi behar dela lagunentzako ariko bagina bezala. Orriaren bestaldean dagoena zergatik ez da bada laguna izango? Liburuaren bukaeran halaxe aipatzen dut: sentitzen dut lagunak garela honezkero. Askotan, joera dugu pulpitutik hitz egiteko eta sermoiak egiteko, jendeak gauzak ez balekizki bezala. Irakurleak gutxiestea da hori. Pentsatzea beste pertsona bat gu baino ergelagoa dela, hori itsusia da, baina pentsatzea pertsona guztiak gu baino ergelagoak direla… hori bai ergelkeria galanta. Eta matematikoki ezinezkoa, gainera. Irakurleek badute abantaila bat: asko dira. Eta inteligentzia kolektiboa gurea baino handiagoa izango da beti. Hortaz, hitz egin behar zaie, gutxienez, gu bezain inteligenteak balira bezala. Askoz inteligenteagoak ez esatearren.
Normalean ez da hori egiten? Ez. Normalean, aitaguretasun handiz hitz egiten da, eta sarriegi oso gauza itsusiak esaten dira irakurleei buruz. Esate baterako: best seller-en inguruan dugun sakoneko pentsamendua da liburu bat asko saltzen bada, txarra dela berez. Hori, literaturaren historiari erreparatuta, gezurra da: ‘Pereirak dioenez’ arrakasta handiko eleberria izan zen bere sasoian eta Julio Cortazarrek berak ere liburu asko saldu zituen. Are: historiako libururik onenetako bat, ‘On Kixote’, salduenetako bat ere bada. Baina, gezurra izateaz gain, izugarri itsusia ere bada: finean, ari zara esaten jendeari gustatzen zaiona txarra dela, kalitate eskasekoa. Ergelak garela, eta kriteriorik ez dugula, alegia. Irakurleak desmotibatzen ditu horrek.
Zenbait liburu, genero edo autore lotsaz irakurtzeraino, ezta? Hori da, bai! Batzuetan, liburu edo autore batzuek arrakasta daukate eta ez dugu ulertzen zergatik. Niri ere gertatzen zait. Baina idazle profesionalak apaltasunez hurbildu beharko luke fenomeno horretara, eta konprenitzen saiatu: zerk funtzionatu du hemen? Zer dago ondo eginda? Zerbait izango du: mito batzuekin konektatzen du, pertsonaia erakargarriak ditu, entretenitua da… Idazlearentzat, ariketa ohikoa izan beharko litzateke hori, ikasteko. Baina batzuek nahiago dute asko saldu duen autorea edo liburua gutxietsi, eta bidean, baita irakurleak ere. Kontuz ibili behar dugu horrekin. Irakurleak gutxiesten hasten garenean, literatura bera ere sikatu egiten da. Sikua dagoen erreka horretatik gero eta literatura gutxiago aterako da.
Euskal literaturan ere gertatzen da halakorik. Etenik gabe. Gutxiesten dugu ia guztia. Gurean, letra larriz idatzitako “Best-seller-ak txarrak direla esatea, gezurra izateaz gain, oso itsusia da: ari zara esaten jendeari gustatzen zaiona eskasa dela, ergelak garela” literatura da, soil-soilik, eleberri edo ipuin bilduma errealista bat, sobrenaturala den ororen interferentziarik gabe, gaur egun dirudien denbora zehazgabe batean girotuta, idazlea bera izan daitekeen protagonista bat duena eta gertakariei ironiaz (eta beraz, distantziaz) begiratzen diena. Ustezko goi literatura horretan, gainera, idazleak jokatu behar du planteatzen dituen ideien gainean iritzi sendorik ez balu bezala, galderak eginez baina erantzunik eman gabe. Hori litzateke guretzat literatura garaia. Ez dut ezertxo ere literatura mota horren kontra, baina harrigarria iruditzen zait gainerako guztia gutxietsia dugula: lirikotasuna, intimitatea, umorea, komedia, sobrenaturalismoa, fantasia… Horrez gain, begirada oso misoginoa dugu: liburu batean deskribatzen bada ETAn ibilitako baten damua, hori goi literaturatzat hartuko dugu berez. Aldiz, liburu batean azaltzen bada emakume bat ez dakiena dibortziatu ala ez, edo erruduntasun sentimendu handia duena… hori txatxukeria bat da. Intimidade kontu txikiak, nahiz eta unibertsalak izan. Erosi ditugun hierarkiak eta hizpideak oso zaharkituak dira.
Kontatu izan duzu liburu hau idazteko ideia sortu zitzaizula liburu txarrak irakurrita. Nola izan zen? Esaten zuen Stephen Kingek ohitura ona izan daitekeela liburu txarrak irakurtzea. Bada, ez Stephen Kingek zioelako, baina ohitura hori hartu nuen nik ere, zenbait lagunekin batera. Liburuak soilik ez, testu txarrak irakurtzen genituen. Intelektualitatetik, pulpituetatik idatzitako testuak ziren, batik bat, baina egileek ez zekiten subjektua eta aditza nola lotu ere. Askotan, ez zeukatelako ezer esateko. Egunero milioika eta milioika testu ekoizten dira munduan, eta gehienek ez dute ezer esaten. Hori izaten da arazo nagusia. Oro har, asko ikasi dut prozesu honekin.
Zer, adibidez? Gauza bat txarto idatzita dagoenean, funtzionatzen ez duenean eta ulertzeko zaila denean, irakurleok joera dugu pentsatzeko arazoa geu garela. Hori ere izan daiteke, noski, baina ez da ohikoena. Beharbada, idazleak ez du ondo adierazi esan nahi zuena. Beharbada, ez zuen ezer esateko. Eta ariketa hori oso interesgarria da, eramaten zaituelako pentsatzera: zer da ondo idaztea? Irakurle askok liburu bat hartu eta ez dute amaitzen. Eta gustatu zaiela pentsatzen dute, ideia hori barneratu dutelako, beren pentsamoldearekin bat egiten duelako edo konbentzitu dituztelako liburu hori, berez, ona dela. Baina, orduan, zergatik ez dute osorik irakurri? Askotan, ez diogu galdera hori egiten geure buruari.
Nola bereizi literatura ona eta txarra? Literaturaren parterik handiena irakurleek egiten dute. Idazleak konjuroa idazten du, baina norbaitek esan behar du konjuro hori, ariketa telepatikoa burutu dadin. Jakin behar dugu ea idazleak buruan ikusi dituen irudiak edo entzun dituen istorioak, idatziz jarri dituen horiek, beste pertsona batek ere bere buruan ikusten edo entzuten dituen. Horrela bakarrik jakingo dugu literaturaren zeremonia magikoa gertatu den ala ez. ‘The mummy’ eta gisa horretako pelikuletan bezala, protagonistek hitz magikoak esan eta momiak zutik jartzen dira. Hori da literatura. Eta irakurleek egiten dutenez zeremonia horren parterik handiena, eurei dagokie erabakitzea liburu bat gustatu zaien edo ez. Gustu literarioaz harago, ordea, badago esaterik ariketa literario bat ondo edo txarto eginda dagoen. Literaturak baditu ezaugarri batzuk, eta egon daitezke ondo edo ez hain ondo. Eta, adi, hemen dator albiste ona: ezaugarri horiek ikas daitezke.
Zeure liburuan aipatzen dituzu batzu-batzuk. Denokdakigunez erredaktatzen, uste dugu denok dakigula idazten. Hori ez da egia. Ikasi egin behar da. Nik ere badakit korrika egiten, baina ez naiz joango Olinpiar Jokoetara, eta ez naiz Usain Bolt. Eta idazten ere, denok dakigu idazten, teorian behintzat, baina ez gara Cervantes. Arazoa da hori ez dela irakasten. Institutuan Literatura ikasten dugunean ere, literaturaren historia ikasten dugu asko jota, baina ez dakigu literatura zer den, zeintzuk diren bere ezaugarriak, zertan ari garen… Ni izutu egiten naiz literaturari buruz unibertsitateko akademikoek idazten dituzten gauza gehienak irakurtzen ditudanean. Gaizki dago ia dena. Literaturaz ustez dakitenei galdetuko bagenizkie gauzarik behinenak ere, ez lukete jakingo nola erantzun. Ipuin bat zer den, adibidez. Akabo. Ez dakite. Oro har, apur bat gehiago jakin beharko genuke ariketa literarioaz. Horregatik saiatu naiz liburuan halakoak ere esplikatzen: trama zer den, argumentua, denbora, eszenatoki literarioa, pertsonajeak, autofikzioa, sinesgarritasuna…
Zer du faltan euskal literaturak? Badira zenbait gauza, askotan gutxietsiak direnak, baina on egingo liguketenak: umorea, adibidez. Baita laguntasuna eta maitasuna ere, gure arbasoekiko miresmen eta errespetu handiagoak… Sormena ere behar dugu. Askotan, ziurtzat edo bermatutzat jotzen dugu sormena, baina ez da hala, inondik inora. Ondo egindako kritika ere behar da. Positiboa edo negatiboa, berdin dio, baina ondo egindakoa. Editore batek behin esan zidan bezala: “Euskal literatur kritika? Hasteko desiatzen”. Apur bat esajeratua, akaso, baina ez gehiegi.
Zer litzateke ondo egindako kritika? Kritikariak ulertu behar du zein den idazleak bere buruari planteatutako ariketa: haurrentzako liburu bat? Thriller bat? Ados. Eta zer puntutaraino lortu du helburu hori? Galdera horri erantzun beharko lioke, eta irakurleei esplikatu zer topatuko duten liburuan. Hortaz, kritikariaren lana da testuari buruz idaztea, eta hori da, hain zuzen, gutxien egiten duguna. Idazleok ere horren errudun gara, e? Normalean hitz egiten dugu liburuaren gaiaz: etorkinei buruzkoa baldin bada, etorkinez; euskal gatazkari buruzkoa bada, euskal gatazkaz. Baina ez dugu hitz egingo pertsonaiez, hizkeraz, estiloaz… Askoz jota, idazleak bere banitatean hitz egingo digu bere idazle kutunei buruz (are gehiago, gizona bada), eta zeharka aipatuko digu norekin nahi duen konparatzea. Eta lasai asko esango ditu Faulkner edo Steinbeck. Kritikari literarioek ere gauza bera egin ohi dute. Idazleek elkarrizketetan esandakoak errepikatzen dituzte, askotan, liburua irakurri gabe ere. Eta badakit hori oso larria dela, baina gertatzen da. Niri gertatu izan zait nire libururen baten kritika irakurtzea eta pentsatzea: “Honek ez du liburua irakurri. Ezinezkoa da hau idaztea, liburua irakurrita”.
