Iker Sancho Insausti (Ordizia, 1975) Madrilera joan zen 1993. urtean eslaviar filologia ikastera, Berlingo Harresia erori eta Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna desagertu zenean, haren oihartzunak bultzatuta. Txekhoven ipuinen itzulpenarekin (Anton Txekhoven 31 ipuin, Elkar) giza baldintzara hurbildu gaitu eta Errusiaren kontraesanak erakutsi dizkigu.
Aurretik egon dira Txekhov itzultzeko saiakerak, 1990ean Xabier Mendigurenena, esaterako, eta 1956an Egan aldizkarian egindakoa. Zergatik aukeratu duzu Txekhov orain?
Kontua da gaur egun aukerak egin behar direla. Merkatua den bezalakoa da, euskararena eta, oro har, literaturarena. Gainera, ez da asko irakurtzen, eta pentsatu nuen ipuingintzarena formatu ona izan zitekeela egungo irakurketa modu eta bizimoduarentzat. Alegia, zerbait mamitsua, baina aldi berean, ohera joaterakoan irakurtzen dugunon kasuan, 3 edo 4 orri irakurri eta lo hartzen duzunean obra oso bat irakurri izanaren irudipena emango dizuna. Txekhoven kasuan horrela da, bizpahiru orritako obrak baitauzka. Bere ipuingintzak, bere txikian eta bere estuan, badu xarma.
Svetlana Aleksievitx, Andrei Platonov eta Sergei Dvolatov ere itzuli dituzu. Txekhov itzultzea, XIX. eta XX. mende hasierakoa izanik, zailagoa izan da?
Txekhov itzultzeak daukan zailtasunetako bat da, besteak beste, duela 100 urtetik gorako errealitatea adierazi beharra. Distantzia tenporal hori beti da zaila, eta ez guretzat bakarrik; gaur egungo errusiar batentzat ere gauza asko daude Txekhovengan azaldu beharrekoak. Dovlatoven kasuan Sobietar Errepublikako errealitatea deskribatzen zuen eta horrek ere badauka bere zailtasuna. Aleksievitxen testua, aldiz, ez zen zaila, baina hiztegia gerrakoa zen, eta horrelako kontuak euskaraz ez daude oso garatuta. Idazle bakoitzak bere zailtasunak dauzka itzultzeko orduan.
Errusieratik itzuli duzu. Nolakoa izan da prozesua?
Errusiera da nire atzerriko lehendabiziko hizkuntza, beraz, ez dauka zentzurik beste hizkuntza bat baliatzea, ez bada zerbait konparatzeko. Ni ez naiz itzultzetik bizi, ez naiz itzultzaile profesionala. Eta hain zuzen ere horrexegatik askatasun osoa neukan, ez baineukan inor zain. Nire kasa hasi nintzen, baina proiektua aurkeztu nuenean nahiko aurreratuta neukan. Nik nahi nuen bezala egiteko esan zidaten, denbora arazorik gabe. Zentzu horretan erosoa izan da. Itzultzen ari zarela arazoren bat suertatzen denean konponbideren bat bilatu behar duzu. Itzulpena perfektua ez bada, ez da izango, baina aurrera atera behar duzu itzulil behar dena itzuli egin behar delako. Forma eta esanahiaren arteko oreka bilatu behar duzu beti.
500 ipuin inguru idatzi zituen Txekhovek. Nola aukeratu dituzu 31 horiek?
Ahal zen bezala. 500 ardo txar baldin badauzkazu eta 31 on, badakizu zein aukeratu behar dituzun. Baina 500 on baldin badituzu, edo behintzat on asko badituzu, 200 edo 300, kasu horretan zaila da. Hortaz, hasteko, oraindik euskaratu gabe zeudenak aukeratu nituen eta gero, ospea dutenetatik Errusiatik kanpo hain ezagunak ez direnak. Horrez gain, garrantzitsua iruditzen zitzaidan garaien ideia, hau da, nahi nuen hautaketan bere ibilbidea islatuta ikustea. Nik badauzkat lagunak irakurtzen dutenak baina ez zaienak bereziki axola ez idazlea nor den, ez halako beste daturik… baina nik, filologo bezala, irizpide batzuk baneuzkan: bere ibildea, hainbeste itzultzen ez diren ipuinak aukeratzea…
Nolakoa zen Txekhov?
Errusia kontraesankorra da eta Txekhov, bere herrialdea bezalaxe, kontraste handiko gizona zen. Gazterik hil zen, 44 urterekin. Energia handia zuen, ikusten da, adin horrekin hilda halako obra bat uztea ez baita erraza. Aldi berean gaixo zegoen gizona zen: 30 urte pasatxo zituela tuberkulosiak jo eta bizitza erdia gaixorik eman zuen. Bere burua guztiz oinazetuta bizi zen, asko sentitzen zituen inguruko injustiziak. Gainera, bere familia mantendu zuen oso gaztetatik eta gurasoekin harreman zaila zuen. Hori guztia jakinda pentsa dezakezu tipo deprimente bat zela, baina ez; gero badu umorea. Batzuetan oso bitalista da, barruko indar bat ikusten zaio; baina aldi berean zenbait ipuin oso ilunak dira, ezkorrak. Txekhovi buruz esaten da klaustrofobia mental moduko bat sor dezakeela batzuetan, baina hurrengo ipuinean umorea azaltzen da. Txekhovek bizitzaren kontrastea islatzen du, negarra eta barrea, eta literatura niretzat hori da, ez entretenimendua soilik.
Zuk uste errusiarren izaera jaso zuela?Â
Nik uste dut baietz. Ikusi zuena jaso zuen berak. Txekhov unibertsala bada, hain zuen gizakiaren irudia jasotzen duelako da: miseria moralak, inbidiak, lapurretak, jendeak goikoarekin otzan jokatzea eta behekoarekin zakar,… Hori ez da Errusiakoa eta gaur egungoa soilik, betikoa baizik. Jendeak uste du duela 100 urte oso ezberdinak ginela, bizimodua aldatu delako, baina gure barruan euskaldunok dauzkagun ezaugarri asko ez dira hainbeste ezberdintzen gure aiton-amonek zituztenengandik. Txekhoven Errusia hori oraindik hor dago. Errusia ezagutzen duenak eta Txekhov irakurtzen duenak esango dizu gizarte hierarkiko hori, bee laztasunarekin, jende askok orain deskubritu duena, beti egon dela hor, nahiz eta Errusian McDonalds-ak ere badauden.
Zergatik da klasiko bat?
Uste dut nahiko argi dagoela ipuingintzaren aitzindari dela. Bestetik, idazle zahar eta klasiko baten arteko ezberdintasuna da, hain zuzen ere zaharra dela zaharkituta gelditzen dena, ez duena balio ez leku guztietarako ez garai guztietarako. Beste batzuk, ordea, nahiz eta topiko bat dirudien, nolabait barruan zerbait mugiarazten digute, orain. Horregatik dira klasikoak. Espero dut Txekhovekin 100 urte barru ere horrela izatea.
Errusieratik zenbait obra itzuli dituzte euskarara, baina asko dago egiteko oraindik.
Hori da, batetik, alderdi positiboa, dena dagoela egiteko, eta dena dela libre; baina alderdi negatiboa ere bada hori aldi berean, alegia, dena geratzen dela egiteko. Txekhov itzulita dago, baina itzulpen zahar batzuetan. Hizkuntza jakin gabe itzuli zuten, boluntarismoz, ez zentzu txarrean, borondatea jarriz baizik, eta esanez: “klasikoak euskaratu behar ditugu, bost edo sei ipuin eta kito”. Garai hartako itzulpenak ongi egon daitezke baina edozein kasutan oso prekarioa zen dena. Tolstoiren ‘Gerra eta bakea’ edo Dostoievskiren ‘Krimena eta zigorra’, adibidez, itzuli gabe daude, eta itzuli beharko lirateke. Baina nobela handi horiek itzuli ahal izateko hori egitetik bizi behar duzu, eta ez da erraza.
Txekhov Errusia dela esan dezakegu. Eta Tolstoi?
Bai, noski. Beste estilo bat zen Tolstoirena eta bere garai bat. Tolstoi Txekhov baino geroago hil zen, baina 90 urterekin. Tolstoi 1828an jaiotako noble bat zen, Txekhovekin alderatuta ikaragarri aberatsa zena. Argi eta garbi ikus dezakegu bakoitzak Errusia bat irudikatzen duela. Dena den, ni beti Dostoievski zaleagoa izan naiz. Errusian horrela da: irakurle bakoitzari autore jakin batek mugiarazten dio zerbait barruan. Niretzat Dostoievski basatiagoa da, askotan ikusten da bizi izan zuen sufrimendua: ludopata zen, epileptikoa, beti zorretan zegoen, dena korrika idazten zuen… Tolstoik, berriz, alemana eta ingelesa errusiera baino lehenago ikasi zituen. Bere aberastasunari uko egin zion neurri handi batean, baina gauza batzuk ezin dira gainetik kendu: hezkuntza, adibidez. Meritu handia dauka, ikaragarrizko obra egin baitzuen. ‘Gerra eta bakea’, esaterako, epopeia izugarria da.
Zuk uste gaur egun lagungarria izan daitekeela, Ukrainako gerra dela eta, Txekhov irakurtzea?
Bai, behintzat jakiteko Errusia ez dela komunikabideetan agertzen dena bakarrik. Gaur egungo geora elite batzuek hartutako erabaki batzuen ondorio da, eta erabaki horiengatik ez da literatura edo kultura guztia mespretxatu behar. Inork ez zion ingelesa hitz egiteari utzi Irakeko inbasioan, absurdoa izango zatekeelako, noski. Nik uste dut Txekohovek lagun dezakeela alderdi horretatik. Liburuaren aurkezpenean ere esan genuen akaso orain zela beste Errusia hori ikusteko unea, beti egon den Errusia kontraesankor hori, iritzi ezberdinetakoa. Batzuetan iritzi bat gailentzen da; beste batzuetan, bestea. 90eko hamarkadan mendebaldearekiko izugarrizko lilura gailendu zen Errusian, gero dezepzioa etorri zen, ondoren dezepzioa usteltzen joan da lehertu arte.
Itzulpengintzako klaseak ematen dituzu unibertsitatean. Ikasketa hauek jarraitzailerik badute?
Lau irakasle gara eta lektore bat, Errusiatik bidalitakoa, truke programa baten bitartez. Alegia, Gasteizko Letren Fakultatean itzulpengintza alorrean lau errusiera irakasle titular gaude. Errusierarekin gertatzen dena da ez dakienari atentzioa ematen diola nola egon daitezkeen lau irakasle, baina 20 urte daramatzagu eta graduan klaseak emateaz gain, beste gauza batzuk ere egiten ditugu, nahiz eta gure irakaskuntzaren zamarik handiena errusierak duen. Ez da gradu masibo bat, baina badaukagu gure nitxoa. Itzulpengintzan A hizkuntza bat dago, zure hizkuntza nagusia, euskara edo gaztelania; gero B hizkuntza, normalean ingelesa edo alemana; eta C hizkuntza izango litzateke errusiera. Itzulpengintzaren barruan ibilbide bat egin nahi baduzu, errusiera hor kokatzen da.
Zu nola hasi zinen errusiera ikasten?
1993an Madrilera joan nintzen ikastera. Europa ekialdera begira geunden garaia zen, gauza asko gertatu ziren 80ko hamarkadan. Bat-batean dena erori zenean mundu bat iritsi zitzaigun. Nik uste garai horretan ia beste konturik ez zegoela. Hizkuntza ikasi nahi nituen eta eslaviar filologia ikastera joan nintzen Madrilera. Hortik etorri da ondorengo guztia.
