[2008ko ekainean Beterriko Liburua aldizkariaren 38. zenbakian argitaratutako elkarrizketa]
‘Beterriko Liburua’ aldizkarian eginiko aurreko elkarrizketan zenioen une hartan zure bizi-baldintzak egokiagoak zirela narrazio liburu bat idazteko, baina beharbada hurrengo proiektua nobela bat izango zela. Hori esan zenuenean antzara al zebilen jada zure buruan bueltaka?
‘Bizia lo’ argitaratu aurretik ‘Antzararen bidea’ren lehen zirriborro bat eginda neukan. Ipuin horiek, egia esateko, ez zidaten lan handirik eskatu, nahiko erraz idatzi nituen, ideia hasiera-hasieratik nahiko gauzatuta baitzegoen. Gertatu zena izan zen, liburuak ekarri zituen gora-behera guztiek, sariak,… kendu zidatela nobelari ekiteko denbora, ez liburuaren idazketak berak. Horregatik, nobelak kaxoi batean itxaron behar izan zuen. ‘Bizia lo’k ekarritako hura guztia bukatu zenean, berriro heldu nion nobelari, eta beste lauzpabost urtez lanean aritu naiz. Baina nobelaren lehen zirrborroa, istorioa, tajututa zegoen ‘Bizia lo’rekin hasi aurretik.
Kritika Saria eman zizun epaimahaiak esana da zure liburua “hizkuntza honetan (euskaraz) argitaratu diren interesgarrienetako bat” dela. ‘Interesgarri’ hain da zabala….
Sariekin kontuz ibili beharra dago. Sariek atzean baldintza asko dauzkate, besteak beste, nork ematen dituen, hau da, nortzuk osatzen duten epaimahaia. Kasu honetan, hori ikusiko zuten erabaki behar zutenek, eta interesgarria izatearen kontu hori, bada, ez dakit, oso erlatiboa dela uste dut. Agian beste batzuek beste zerbait ikusiko zuketen. Interesgarria bada, nik ez dut kontrakorik esango, baina interesgarria ez ezik beste adjektibo batzuk ere gehitu dakizkioke nobelari: izan daiteke gogorra, izan daiteke emozionantea,… Interesgarria izatea ez da irakurle bat nobela batera hurbiltzen duen kontua, uste dut beste adjektibo batzuk agian egokiagoak izan daitezkeela ‘interesagarri’ baino. Esan dezagun, nobela honek irakurlea ez duela ezaxola uzten irakurtzen duenean, irakurlearen barrenak pixka bat astintzen ditu. Nobela interesagarriak izan daitezke, adibidez, nobela historikoak, eta bide horretatik baldin bazijoan komentarioa, hau da, historikotzat jo baldin badute nobela adjektibo hori ematean, ni ez nago horrekin ados. ‘Antzararen bidea’ ez da nobela historikoa. Historia erabili dut imajinazio joko bat egiteko, imajinazioaren zerbitzuan jarri dut historia, baina ez da nobela historikoa, eta ez nuke irakurleek horrela ikusterik nahi.
Zein sentipen sortu ditu zuregan Kritika Saria jasotzeak?
Ez dakit, hemen, gure letren errepublika txiki honetan, badakigu sariak nork ematen dituen eta nolakoak diren. Noski, edozein sari hartzeak poz berezia ematen du eta liburua mugiaratzen du, eta liburuari oxigenoa ematen dio, euskal literaturak horixe behar baitu, irakurleak eta oxigenoa. Baina nik sariak erlatibizatu egiten ditut beti, etortzen badira ongi etorriak izan daitezela, baina hemen benetako irakurle zirkuitu potente bat balego, sariak soberan egongo lirateke. Sariak ondo etorriak izaten dira, sariek laguntzen dute, baina ez dut uste idazleok sarien zain gaudenik. Poza bai, poza sentitu nuen, noski, baina betiere, saria bera eta erabakia erlatibizatuz.
Eta gurea jasotzeak?
Zuenak badu beste ezaugarri bat. Ez dut ezer orijinalik esango, baina irakurleek ematen dute saria, eta hor atzean irakurleek ematen duten oxigeno hori dago. Sariak pertsona jakin batzuek ematen dituzte, eta kasu honetan, Beterriko Liburuaren atzean 102 irakurle daude, aldi berean 111 Akademiako akademiakide direnak. Irakurle horien artean hainbat egon badira liburu honi nahiko merezimendu ikusi dizkiotenak sari hau jasotzeko, noski, hori pisu handiagoko kontua da. Agian gero oihartzun mediatiko handiagoa izango du Kritika Sariak, baina idazle batentzat pozgarriagoa izaten da bigarrena, nahiz eta lehenengoa ere oso ondo hartua izaten den.
Beterriko Liburua Ohorezko Literatur Aipamena jaso ondorengo hitzaldian esan zenuen, eta orain ere esan berri duzu, liburu bati arnasa ematen diotenak irakurleak direla. Antzara osasuntsu ibiliko da, orduan…
Antzara oso osasuntsu dago. 2007ko azaroan hasi zen ttipi-ttapa txoperara bidean, eta ez da oso ohikoa euskal literaturan liburu batek horren ibilbide luzea edukitzea. Esan bezala, azaroan argitaratu zen, eta bere kritikak izan zituen publikatu berritan, kritika onak. Antzarak ttipi-ttapa oinez jarraitu du, liburua plazaratu eta zazpi hilabetera oraindik ere bizirik dago, eta horren lekuko da zuek hona etorri izana. Idazleari horrek poz berezia ematen dio. Izan ere, askotan idazleok nahiko bakarrik sentitzen gara gure jardunean, liburua argitaratzen dugu, eta liburu horrek apenas izaten du oihartzunik. Gure letren errepublika honetan idazle asko gara, eta liburu asko pasatzen dira oharkabean, idazle asko ari dira lanean batere oihartzunik ez duten liburuak idazten. Nik, alde horretatik, ez daukat batere kexarik, pozik sentitzen naiz. Niretzat, antzara egiten ari den bide luze hau gerora begira akuilua da idazten jarraitzeko, zalantzarik gabe.
Gure historiako bi gatazka sartu dituzu liburuan. Zerorrek aipatu bezala, aspaldiko asmoa duzu hau. Arrazoi bereziren bat horretarako?
Ez. Nik historiaz baliatu nahi nuen fikizioa egiteko. Gainera fikzioa egitea gustatzen zait ezagutzen ditudan parametroak erabiliz, parametro historikoak kasu honetan. 2003ko egoera ezagutzen dut berta-bertatik, generazio honetakoa naizelako, eta 36koa ere ondo ezagutzen dut nire familian askotan ekarriko dugulako hizpidera garai hartako egoera, nire aiton-amonek, Erriberakoek, bizi izan zuten egoera hura. Beti egon da halako leiho txiki bat garai hartara begira. Dokumentazio lana egin dut, noski, baina fikzioa historiaren morroi bilakatu gabe, beti historia baliatuz fikzioa egiteko. Beraz, biak ezagutzen nituenez eta eroso sentitzen nintzenez bietaz idazten eta gauzak kontatzen, biak erabili ditut, baina helburua ez da inondik inora ere nobela historiko bat egitea.
Zeuk esana da euskal gatazka fikziorako material gisa soilik interesatzen zaizula pentsatzera iritsi zarela.
Lehen neure burua inplikatuago ikusten nuen, kezkatuago sentitzen nintzen kontu horrekin. Baina Barajaskoaz geroztik neure burua pixka bat urrunago ikusi dut, akaso nekeagatik, akaso nazkagatik, akaso amorruagatik… Nire ustez, gaur egungo egoera hau, sortu den ustezko amaiera hau, amaieran baldin bagaude, gerta zitekeen amaierarik okerrenetarikoa da, eta txarra da, hain zuzen ere, indiferentziagatik. Nik uste dut hemen norbaitek ez duela oso ondo kalkulatu zenbaterainokoa izan daitekeen jendearen indiferentzia, eta fase horretan gaude. Gauza benetan tristeak eta larriak gertatzen ari dira, eta nik jendea beste kontu batzuetara jarrita ikusten dut, beste alde batzuetara begira. Eta ‘izurrite’ horrek ni ere harrapatu nau. Niri orain euskal gatazka interesatzen zait, baina ez lehengo intentsitate berean. Are gehiago, literatur parametroetan mugituz, esango nuke hurrengo liburuak ez duela horren modu zuzenean ukituko euskal gatazka. Hiritarra naizen aldetik urrundu egin naiz, eta idazle naizen aldetik ere beharbada bai. Oraindik ez dut hurrengo proiektu literarioan pentsatu, baina egoera honek ezinegona sorrarazten du nigan, urrundu egin nahi dut kontu horretatik.
Eleberriko bi istorioen arteko lotura Lisak Jesusen argazkian agertzen den gazte bati bere semearen antza hartzean sortzen da. Irakurle askok itxura horren atzean bestelako harreman motaren bat espero zuten, eta amaieran, ez zegoen halako ezer.
Idazle batzuek fikzioa errealitateak ez duen ordena emateko erabiltzen dute. Errealitatea kaotikoa da, eta nobela askok errealitate horri ordena ematen diote. Hau da, hari argumental bat dago, eta hari argumental horri itxiera ematen zaio, nolabaiteko osotasun bat ematen zaio. Nik ibili nuen buruan horrelako harreman gertuagoko bat sortzea pertsonaia batzuen artean, baina iruditzen zitzaidan artifizio literario behartu samarra zela, sinesgarritasuna galtzen zuela, eta nahiago izan nuen horrelako bukaera ireki bat eman. Ez dut uste, gainera, fikzioak, nobela batek, azken batean errealitate kaotiko horri erabateko logikotasuna eman diezaiokeenik. Gainera, literatura ez dago horretarako. Istorioa erakargarria baldin bada, pertsonaiek zerbait benetan potentea iradokitzen badute, eta hariak, hemen agertu direnak baino ahulagoak izanda ere, agerikoak badira, ez da beharrezkoa borobiltasun erabateko hori. Gainera, artifiziosoa irudituko litzaidake. Lisa Gerra Zibileko gertakari haiek ikertzen hasteko arrazoia jakin nahia da. Bere semea zein zen jakin nahi du. Denbora galduaren bila doa. Bera konturatzen da denbora asko galdu duela bere lanagatik, bere egoera pertsonalagatik. Azken batean ezagutu ez zuen seme hura bilatzen hasten da semearen antza duen gazte horren atzetik abiatzen denean, baina funtsean dagoena jakinmina da. Lisari min egiten diona ez da bakardadea, baizik eta ignorantzia, jakin nahia.
Beste batzuek zigarro eta garagardo lata gehiegi ikusi dituzte nobelan.
Zigarroen, eta kasu honetan, porruen edo kanutoen presentziak badu motibo bat. Nik Lisaren eldarnioei justifikazio bat eman nahi nien. Lisa ez dago ondo, Lisa, antzara bezala, bururik gabe dabil, beste pertsonaia asko bezala iraganik gabe, gogorik edo kontzientziarik gabe. Kasu honetan, kanutoen presentzia horrek Lisaren eldarnioak justifikatzen ditu, zerbait ikusten hasten deneko momentu horiek. Nobelaren bukaera bera ere eldarnio bat da: berak bere semea maldan gora korrika ikusi nahiko luke, bere semeak Dionirena bezalako amaiera epiko, heroiko edo dena delako bat edukitzea, eta ez hamaika mila puskatan zatitua Saloun, izen horrek dakarren kutrerio guztiarekin. Berak Dioni ikusten du, bere istorioa ezagutzen du, eta Dionirena bezalako amaiera bat nahi luke bere semearentzat.
‘Bizia lo’ liburuaz esan zenuen lan ona zela, eta ‘Antzararen bidea’rekin gustura geratu zarela diozu. Ba al da ezberdintasunik bi termino horien artean?
Ez, gauza bera esan nahi nuen. Uste dut faltsua litzatekeela esatea, “bueno, besterik gabe, gustura geratu naiz, espero dut irakurleei gustatzea”, edo horren antzeko zerbait. Ni nere liburuekin harro sentitzen ohitu naiz, eta hala ez bada, ez dut liburua publikatzen; alde horretatik nahiko perfekzionista naiz. Nik ez dut ezer bidaltzen argitaletxera ez baldin bada kalitatezko ezer. Noski, lanek azken ukituak behar dituzte, ‘Antzararen bidea’k ere izan ditu ukitu horiek, eta eleberriarekin bueltaka ibili gara, baina kalitatezko produktua ez baldin bada, nahiago dut ez bidali. Eta esango nuke, ez baldin bada garrantzizko ezer, kalitatezko ezer, nahiago dudala ez idatzi. Bai ‘Bizia lo’rekin eta bai ‘Antzararen bidea’rekin, bi hauekin aurkitu baitut nere ahots propioa, aurkitu baitut nire aukera literarioa, oso gustora sentitu naiz, eta bata zein bestea oso liburu onak direla uste dut. Besterik esango banu, gazteleraz esan ohi den bezala, ‘falsa modestia’ delako horretan eroriko nintzateke. Bi liburu hauek oso liburu onak dira, eta gainera esan egiten dut. ‘Bizia lo’ argitaratu zenean esan nuen, eta kasu honetan ere esaten dut.
‘Antzararen bidea’k bi sari jaso ditu. Horrek sortzen al du idazlearengan nolabaitek presioren bat etorriko diren lanei begira?
Presioa bai, zorrotzagoa baitzara zeure buruarekin, gehiago eskatzen diozu. ‘Bizia lo’k Euskadi Saria irabazi zuenean pentsatu nuen erdi tajututa zegoen liburu horrekin, ‘Antzararen bidea’ izango zenarekin, kontu handiz ibili behar nuela, ezin nuela edozein gauza bidali argitaletxera, eta horregatik hartu nituen lauzpabost urte nobela idazteko. Orain, nik ez dut idatzi behar ‘Antzararen bidea’k sortu duen olatu horren aparrean, ez baldin bada benetan kalitatezko zerbait, ez baldin bada ideia eta proiektu ona eta indartsua. Batek baino gehiagok esan dit, “Jokin, nahiago dut ezer ez idaztea, arrakasta horren itzalean kalitaterik gabeko zerbati idaztea baino”. Eta horrelaxe funtzionatuko dut. Agian, beste urte pilo bat egongo naiz ezer argitaratu gabe. Istorio on bat, kalitatezko proiektu literario indartsu bat ez badut ikusten, ez dut idatziko, ez dut edozein gauza bidaliko argitaletxetara bi liburu hauek izan duten arrakasta horren bidetik segitzeko.
Beraz, une honetan ez duzu proiekturik esku artean.
Ez, ez daukat. Gainera, aurten nahiko egoera pertsonal zaila izan dut, ez dut esan nahi tragediarik izan dudanik, baina oso lanpetua ibili naiz, bai irakasle lanetan, bai etxean,. eta lasai asko bizi izan naiz, oso gustora, ‘Antzaren bidea’k sortutako konpromezuei erantzunez… Baina momenturen batean zerbait egiten hasi beharko dut; hori bai, momentu hori gutxienez uda ondoren iritsiko da. Denbora bat jarri behar dut tartean, eta ez baldin bada zerbait benetan merezi duena, ez dut idatziko. Erdi brometan esaten dut, baina nire testamentu liteararioa ‘Antzararen bidea’ izan behar bada, izan dadila, baina nik ez dut ezer sortuko ez baldin bada benetan zerbait interesgarria.
Beraz, istorio hori agertzen denean hasiko zara idazten, eta ez lehenago, idazle zarelako zerbait idatzi beharrak eraginda.
Ez, idazteko beharra izango dudalako hasiko naiz idazten, istorio batek tira egingo didalako. ‘Antzararen bidea’ eta ‘Bizia lo’ idaztean sentitu dudan pasio hori sentitu nahiko nuke hurrengo lanarekin. Irakurleak zerbait sentitu behar du liburua irakurtzen duenean, eta nire literaturak horixe dakar, irakurlea pixka bat aztoratzea, irakurlearen barrenera iristea. Baina hori idazleak ere sentitu behar du idazten duenean. `Bizia lo’ eta ‘Antzararen bidea’rekin sentitu dut, hurrengoarekin ere, hurrengorik baldin badago behintzat, sentitu nahi dut, eta hori ez badut sentitzen nahiago dut ez idatzi.
