Austerlitz XXI. mendeak eman duen liburu originalenetariko bat dela dio euskarazko edizioaren kontrazalak. 2001ean argitaratu zuen W.G. Sebaldek, eta nor den ez dakien Jacques Austerlitz du protagonista. Narratzaileak Anberesko tren geltokian aurkituko du, eta bere jatorria berreskuratzen lagunduko dio ondoko urteetan. Apenas paragrafo etenik gabe, letania doinua dario testuari; bidaia-kronika, fikzioa, memoria, irudiak eta beste uztartzen ditu, oroitu ezin denaren kadentzia hitzetan jarriz. Idoia Santamaria Urkaregik ekarri du euskarara, eta Igelak argitaratu.
Liburuaren zurrunbilotik atera gabe segitzen ei duzu oraindik. Bidaia handia behar du halako lan bat itzultzeak.
Bai, oso potentea izan da. Nik gaztelaniazko itzulpena ezagutzen nuen aurretik, eta gogoratzen dut nola pentsatu nuen orduan “nola demontre itzuli du hau!”. Proposamena jaso nuenean, banekien oso ur handitan sartuko nintzela, baina berriz izango ez nuen aukera bat zen. Behin-betiko baietza esan aurretik, lagin batekin probatzekotan gelditu ginen; Lander Majuelori, Xabier Olarrari eta Juan Garziari bidali nien. Euskarazko testuak ez baldin bazion jatorrizkoak duen kadentzia geldo baina etengabeko horri eusten, ez zegoen libururik. Hirurek esan zidaten: “Segi aurrera”.
Aurkezpenean aipatu zenuten Austerlitz beste hizkuntzetara itzuli izan denean festa bat izan dela. Antzeman duzu pozik inguruan?
Liburua hartu dutenek oso harrera ona egin diote, eta izan dira irakurle taldeak, elkarrizketak… Baina ezta ikaragarri ere. Egia esan, euskarazko itzulpenek uste dut, oro har, ez dutela oihartzun ikaragarririk izaten. Mugarri batzuek bai, Ulises-ek adibidez, baina gero horrek zein oihartzun daukan kalean edo mundutxo literarioan, zaila da neurtzen. Uste dut azken urteetan aitortu zaiola literatur itzulpengintzari eboluzio eta kalitate bat, baina ikuspegi aldaketa hori oraindik nahiko zirkulu txikian gertatzen da.
Euskara oso aberatsa dator Austerlitz-en, jatorriz euskaraz idatzitako lan askotan baino aberatsagoa izan daiteke?
Iban Zalduari askotan entzun izan diot euskaraz hoberen idazten dutenak itzultzaileak garela gaur egun. Ez dut uste meritu berezirik dugunik. Azkenean, beste norbaiten lana eman behar duzu, eta ezin duzu zailtasun baten aurrean “ai, ze lio” esan, eta gainetik jauzi egin. Arkatza asko fintzera behartzen zaitu ofizioak; probak egin behar dira, behar denean hizkuntza muturrera eraman. Liburu bakoitza da itzulpengintza tailer txiki bat, eta horrek etengabeko trebakuntzara behartzen zaitu.
Austerlitz-en kasuan, zein izan dira korapilo aipagarrienak?
Toponimo asko agertzen dira, adibidez, eta erabaki behar zen horiek nola jarri, leku horietako asko garai bateko Austro-hungariar Inperioko lekuak izan zirelako. Egungo Ukrainako Lviv hiria, adibidez, Lemberg izan da alemanez beti, eta jatorrizkoan izen germanizatu horiek ageri dira. Hori aleman batentzat oso logikoa da, baina guretzat? Zergatik ez erabili Txekiako lekuetan txekierazko izenak? Gaztelaniazko itzulpenean izen germanizatuak hala utzi dituzte, baina katalanek ez, adibidez; katalanezko datu basean egokitutako izenak eta jatorrizko lekuan daukaten izenak erabili zituzten. Nik ere hala egin nuen azkenean.
Ezagutza arlo asko ukitzeak (zoologia, arkitektura…) ere konplikatuko zuen lana.
Hori da Sebalden zailtasunik handiena. Beti daukazu sentsazioa arlo bakoitzean aditua dela, eta hori bera transmititu behar nuen nik. Horrek dokumentazio lan dezentekoa eskatzen dizu. Eta gero dago sintaxia. Liburua zeharkako kontakizun etengabeko bat da; esaldi guztiak oso-oso luzeak dira, subordinatuz beteak, eta hori euskaraz jarri behar zen inor ez itotzeko moduan. Lortu behar nuen irakurleak kontatzeko moldearen konplexutasuna hautematea, baina bidean harri kozkorrak jarri gabe.
Badira punturik gabeko 11 orrialde, non “holokaustoa” hitza ageri den, Sebalden obran lehenengoz.
Aurretik idatzitako lanetan ere, Emigranteak-en, adibidez, juduen pertsekuzioaren ondorioz Alemaniatik joandakoen lau istorio bildu zituen, eta ez da aipatzen holokaustoa, baina denbora guztian duzu sentsazioa hori dela gaia. Eta hemen ere, nahiz eta une horretan aipatu, azpitik doan gauza bat da, liburu guztia hartzen duena. Gai bat liburuko protagonista egitea gaia oso zeharka soilik aipatuta, oso potentea da hori.
Jatorrizkoan ere nahiko proposamen erradikala behar zuen hain prosa jarraiak, ezta?
Bai. Bere eredua XIX. mendeko prosista alemanak dira; alemanez idazten dutenak, askotan suitzarrak edo austriarrak. Thomas Benhard, adibidez. Esaten zuen baita ere berarengan eragin handiagoa izan zutela testu zientifikoak idazten zituzten egileek, Humboldt-ek adibidez, alemanez literatura idatzi zutenek baino. Ahaztu zaigu ingelesez ere garai batean oso molde luzea erabiltzen zela; Sebaldek hitz egiten zuen horretaz. Ez da berak asmatu duen gauza bat.
Bere kasuan, oroimenaren jarioa mimetizatzeko balio dio kontamoldeak? Oroitzen dena bainoago, oroitzeko modua bera?
Niretzat hori da miresgarriena. Liburua, azkenean, oroimen ariketa bat da; entzuten da zurrumurru bat, garrasirik gabekoa, baina etengabea. Gauza asko kontatzen dira, baina pertsonaia nagusiaren istorioa ez dakigu ia lehen ehun orriak pasatu arte; halako batean abiadura hartzen du, eta hasten gara deskubritzen, pertsonaiarekin batera. Oroitzen dituen gauzak oroitzen ditu txatalka, ametsak, ezusteko loturak… Saltoka idazten du, saltoka oroitzen dugulako. Ez dugu modu lineal-kronologikoan oroitzen, eta, beraz, liburua ere ez da halakoa. Hizkuntza behar bihurtzen du protagonista eta kontatzen duenaren giro sortzaile.
Narratzailearen hautua ere esanguratsua da. Ez du izenik, ez dakigu nor den. Guztiz ezberdina izango zen liburua, demagun, Austerlitzek berak kontatu izan balu.
Erabat. Narratzaileak beti du protagonismo handia Sebalden liburuetan. Askok Sebalden beraren ahotsarekin identifikatzen dute, eta datuak daude pentsatzeko baietz; baina, noski, berak bere burua ere fikzionatu dezake. Dena den, beti da ahots nahiko malenkoniatsu bat, iraganekoa, ezagutza oso sakona daukana, eta baliatzen duena besteekin elkarrizketan mila hariri tiratzeko.
Une batean, katagorriez ari direla, elurrak dena zuritu eta bueltako bidea nola jakin dezaketen galdetzen dute. Azpimarra bat: “Nola oroitzen gara eta zer da azkenean aurkitzen ez duguna?” Ez al da “ez” hori gakoetako bat?
Bai. Zer den halabeharrez oroitu behar duguna, eta zer ezkutuan gelditzen dena. Uste dut gauza askok dutela zerikusia Sebalden beraren istorioarekin. Bigarren Mundu Gerra bukatu aurreko urtean jaio zen, 1944an, eta beti esaten zuen bailaran bizi zirenentzat gerra oso gauza urrutiko bat izan zela. Bere aita gerrara joan zen, preso egon zen aliatuen lan eremu batean, eta Sebaldek 3 urte zituen itzuli zenean. Sebaldek beti izan zuen harreman gatazkatsua familiarekin. Salbuespena amaren aita izan zen; hark erakutsi zion natura apreziatzen. Aitarekin ez zuen inoiz harreman onik izan, gerran parte hartu zuelako, baina, batez ere, ez zuelako nahi izan bere belaunaldiak egindakoaz hitz egin.
Aitarekin hautsi zuen belaunaldiko kide nabarmena da Sebaldena; aita gehienak egon zirelako, gutxienez, armadan.
1968ko belaunaldiko ordezkari peto-petoa da, bai. Gerraondoko lehendabiziko belaunaldia da berea, gurasoak lehendabizikoz interpelatzen dituena, “zuek non zeundeten hau dena gertatzen ari zenean” esanez. Hori ikaragarrizko karga da beretzat. Gertatutakoez jabetzen joan ahala, sekulako dezepzioa hartzen du, ez duelako ikusten gertatu dena ez ikertzeko ez kontatzeko gogorik. Oso gazte Ingalaterrara joango da, eta han jarraituko du ikasten. Bi saio egiten ditu Alemaniara itzultzeko, nahiko hasieran, baina ikusten du oraindik ere oso saio eskasa egiten dela gertatutakoaz hitz egiteko, eta definitiboki Ingalaterran gelditzen da. Galtzen ez duena da hizkuntzarekiko harremana: unibertsitateko lan askotan ingelesa erabili arren, fikzio guztia eta autore alemanei buruzko kritika alemanez idatziko du.
Deigarria da 43 urterekin hasi izana fikzioa idazten.
Iaz Alemanian egon ginen liburua aurkezten, Sebalden aditu batekin, eta hark esaten zuen berandu hasi zela argitaratzen, baina fikzioa beti idatzi zuela. Garbi zeukan idatzi nahi zuela, baina bizimodua atera behar zuen, ezin zuen literaturara dedikatu, eta errentatxoren batetik bizi. Ez zetorren familia dirudun batetik.
Lanaz harago, herrialdearen iraganaz idatzi zuen ia osorik?
Bai. “Ni alemana naiz. Hau da tokatu zaidana, eta hau da tratatu behar dudana”, esaten zuen. Ni inpresionatzen nauena da hori hain argi edukita, nolako ahalegin formala exijitzen zion bere buruari. Ez du saiakera idazten, hau edo bestea pontifikatzen; egiten duena da denbora guztian galdera zailak bota. Hori da beretzat halako gauza izugarri bati eman dakiokeen erantzuna, baldin eta horrelako izugarrikeria baten ondoren literatura egiten jarraitzeak zentzurik baldin badu.
Alain Resnaisek esaten zuen Hiroshimako gertakariak oroitzeko zentroen inguruan, esaterako, memoria lekuak bainoago, ahanztura lekuak direla halakoak. Esplikatu badaitezke, ahazten hasi denaren seinale dela. Ageri da Resnais Austerlitz-en ere.
Sebald ere oso kritikoa zen Alemanian holokaustoa gogorarazteko jarritako memorialekin eta. Norbere burua zuritzeko errazkeriak iruditzen zitzaizkion, ardurari ihes egiteko moduan egiten zirela gauza asko. Uste zuen bakoitzak onartu behar zuela zer egin zuen, eta zer egin dezakegun horrekin. Ez bakarrik ez errepikatzeko, ondorioez arduratzeko baizik. Konplexutasun izugarri horretan, bere meritua galderak planteatzeko modua da. Esatea: “Bakoitzari dagokio hemen zerbait”.
Figura deserosoa da Alemanian?
Zentzu guztietan. Deserosoa holokaustoa gogoratzeko egindako saioak behin ere ez zitzaizkiolako iruditu behar adinakoak, eta deserosoa herrialdea utzi eta ez zelako berriro itzuli. Interpelatzen ditu holokaustoa probokatzeagatik, bai eta gero horri zor zaion arreta modu pertsonalean eskaini ez eta beste sarraski batzuk ere ez aipatzeagatik. Nahiko ezezaguna ere bada han, egia esan. Alemanian jende askok ezagutu du Sebald ingelesezko itzulpenen ondorioz egunkarietan ateratzen hasitakoan. Posizio aski marjinal bat onartu zuen.
Izen handiko egile bat izatera heldu zen arte.
Bai. Azken urteetan arrakasta handia izan zuen, Austerlitz-en aurreko liburuarekin lehenengo eta Austerlitz-ekin gero, nahiz eta oso gutxi bizi ahal izan zuek berak hori [argitaratu eta gutxira hil zen auto istripuz]. Susan Sontagi, adibidez, galdetu zioten ea oraindik literaturan bikaintasunik aurkitu zitekeen, eta esplizituki aipatu zuen Sebalden lana.
