Iran, 1979. Marjane Satrapik hamar urte ditu, eta denbora horretan, diktadura bat eta haren aurkako altxamendua ezagutu ditu. Khomeini aiatolak Errepublika Islamikoa ezarrita, beloa jantziarazi diote Satrapi gazteari. Ordutik aurrera, xalotasunez kontatuko du Irango iraultza islamikoaz dakiena, neskatila baten ikuspegitik, bere familian eta herrialde osoan gertatzen diren aldaketa handiei harrituta begiratzen dien bitartean.
Satrapiren Persepolis komiki autobiografikoak arrakasta itzela izan du mundu zabalean, batez ere, 2007ko izen bereko filmaren ostean. Orain, klasiko moderno hau euskarara ekarri du Irene Arrarats itzultzaileak (Hernani, 1967), Elkar argitaletxearen eskutik. Jatorrizkoaren estilo sotil eta umoretsuari eutsi dio Arraratsek, maisulan pertsonal eta politiko honi hats berria emanez.
Ezaguna zenuen Persepolis, argitaletxearen enkargua jaso baino lehenagotik?
Bai, hainbatetan irakurria nuen, baita oparitua ere, behin baino gehiagotan. Duela gutxi, lagun bati oparitu nion euskarazko bertsioa eta esan zidan: “Zu ez zara gogoratzen liburu hau jada eman zenidala?”. Ahaztuta nuen, baina bere garaian asko gustatu zitzaidanez, lagunei oparitzeko ohitura hartu nuen. Horregatik, asko poztu nintzen jakin nuenean Elkarrek euskarara ekarriko zuela; eta gero, are gehiago, itzulpena niri eskatu zidatenean. Txoratzen nengoen. Benetan uste dut euskaldunok merezi dugula Persepolis geure hizkuntzan irakurtzea. Gozatzea merezi duen liburua da.
Itzulpen bati heltzen diozunean, lagungarri zaizu, kasu honetan bezala, liburuarekin aurretiko harreman bat izatea?
Nire kasuan, behintzat, bai. Itzultzaileen artean, bi multzo daude: batzuek sekulako lanak hartzen dituzte itzultzen hasi aurretik, dokumentazio lan itzela egiten dute, liburua mila bider irakurtzen dute… Beste batzuek nahiago dute, itzuli ahala, testua deskubritu. Nik zuzenean ekin nion itzulpen lanari, liburua nahiko fresko nuelako buruan. Frantsesezko testua hartu eta pixkanaka-pixkanaka hasi nintzen.
Hasieratik argi izan zenuen frantsesetik itzuliko zenuela?
Bai. Nire ustez, liburu baten itzulpenari heltzean, onena izaten da jatorrizkotik abiatzea, eta, kasu honetan, banuen modua frantsesetik zuzenean itzultzeko. Hala ere, gustatzen zait beste bertsio batzuk ere irakurtzea eta konparatzea, eta gaztelaniazkoa ere irakurri dut. Polita izan da, gainera, frantsesetik itzultzea. Orain arten, Berrian egokitu zait testu batzuk frantsesetik itzultzea, eta Simone de Beauvoirren Bigarren sexua ere (Elkar, 2019) hizkuntza horretatik ekarri nuen euskarara. Baina honakoa oso esperientzia diferentea izan da.
Zergatik?
Oso prozesu erosoa izan da hasieratik. Elkarrek pasatu zidan liburuaren Indesign artxiboa [testua ez ezik marrazkiak ere badituena], eta komikiaren bineten barruko bunbuiloetan idatzi behar nuen zuzenean. Hortaz, banekien zer idatzi nahi nuen, baina espazio murritz horretan enkajatu behar nituen hitzak. Hori erronka bat da, baina, era berean, oso ondo dago. Bestela, itzultzaileak idatz dezake egokien edo politen iruditzen zaiona, baina gero, maketatzaileak ez badu modurik esaldi horiek binetetan sartzeko, problema bat dago. Oraingoan, halakorik ez zen gertatu: nik zuzenean idatzi nuen komikiaren gainean, eta hasieratik nekien zer kabitzen zen eta zer ez.
Beste begirada batekin egin diozu so aspalditik ezagutzen zenuen liburu honi?
Oso bestelako begiradarekin, bai. Itzultzaileak gara irakurle intimoenak. Ezin gehiago hurbiltzen gara testura. Pega-pega eginda zaudenean ikusten dituzu azaleko irakurraldi batean harrapatuko ez zenituzkeen ñabardurak. Adibidez, Persepolis lehen aldiz irakurri nuenean, ez nintzen konturatu zenbat aukera eskaintzen dituen hizkerekin jokatzeko. Pertsonaia batzuek zuka egiten dute, beste batzuek hika, eta baten bat berorika ere mintzo da, Xah Pertsiakoarekin ari denean. Liburuak hain gertutik irakurtzean jabetzen zara halakoez.
Lau tomok osatzen dute liburua. Horietan, Marjane Satrapiren bizitza kontatzen zaigu, haurra denetik heldua den arte, eta, protagonistarekin batera, liburuaren tonua bera ere ilunduz doa atal batetik bestera.
Hasieratik gauza latzak kontatzen dira liburuan, baina hamar urteko haur baten begiradak leundu-edo egiten du dena. Egileak ez du ezer ezkutatzen, hor dago dena ikusgai, baina protagonistaren begirada xalo horrek eramangarriago egiten digu. Kontakizunean aurrera egin ahala, bertan azaltzen diren gauzak oso gordinak dira, azken bi tomoetan, batez ere. Protagonistak Vienan ematen duen denbora oso gogorra da. Gurasoek hara bidaltzen dute, teorian, hobeto egon dadin, gerratik babestuta, baina oso gaizki pasatzen du han. Nerabezaroan, denak gabiltza oso galduta, eta Marjiren kasuan, horri gehitu behar zaio etxetik eta familiarengandik oso urrun egotea. Dirua bazuen, baina europar gizartearen begietara, etorkin bat zen; hirugarren mundukotzat jotzen den herrialde bateko etorkin bat. Liburuaren edizio honi egin dioten azala asko gustatzen zait, horrexegatik, hain zuzen.
Zergatik?
Marji nola aldatzen den erakusten duelako. Azaltzen da txikitan, begi handi-handiak zabalik, eta helduaroan, begiak itxita. Komikiaren hasieran, haurra denean, Marji kanpora begira dago, munduari begira, jakinmin handiarekin. Eta bukaeran, begiak itxita dituen emakume baten gisara irudikatua dago, ez jakinminik ez duelako, baizik eta bere buruari begira dagoelako, barruko ilunpe horietara.
Marrazkiek, oro har, adierazkortasun handia dute, beren sinplean.
Formalki, oso sinplea dirudi, bai: bi kolore bakarrik daude, eta ez dago tonurik. Dena da txuria edo beltza. Baina, sinplea bainoago, nik esango nuke estilizazio handia duela. Alde horretatik, oso modernoa iruditzen zait. Gainetik begiratuta, ematen du ez dagoela detailerik, baina fijatzen bazara, elementu asko daude. Adibidez, bineta baten inguruan suge bat ikus daiteke, eta momentu horretan konturatzen ez bazara ere, irudi horrek iragartzen du istorioan aurrerago etorriko den zerbait. Marrazkiek, bestalde, oso ongi islatzen dituzte istorioan antzeman daitezkeen kontrasteak: alde batetik, pertsonaien egunerokotasuna eta maiz azaltzen den umore txoroa, eta bestetik, gerra eta porrot egindako iraultzaren ondorio guztiak. Ederki irudikatuta dago hori marrazkien zuri-beltzean.
Marrazkian ez ezik, kontakizunean ere antzeman daiteke soiltasun hori, ezta? Gerra, iraultza, erlijioa, tortura, geopolitika… Oso gai sakonak jorratzen ditu, oso lementu gutxi erabilita.
Alde horretatik, ekonomiaren maisulan bat iruditzen zait. Oso gutxirekin, asko esaten du, eta sakonki. Ez zait iruditzen inoiz azalkeriatan aritzen denik. Aipatu dituzun gai horiekin guztiekin batera, nik askatasunarena nabarmenduko nuke, askatasunaren gaineko gogoeta bat baita kontakizun osoa. Asko gustatzen zait, istorioa kontatuta dagoelako ume baten edo nerabe baten begiradatik, eta hortaz, gauza batzuk oso modu soilean azalduta daude, baina sakontasunari uko egin gabe. Adibidez, Marjiren aitak Iranen historia kontatzen duenean, lauzpabost gauza besterik ez dio esaten alabari –eta bide batez, guri, irakurleoi–, baina horrekin, gako batzuk ematen dizkigu Pertsiaz eta Iranez ezer gutxi dakigunoi, gaur egungo egoera ulertzeko. Oso sotila da bere azalpenetan. Bestalde, iruditzen zait abilezia handia behar dela nahasteko oroitzapenak, bizipen pertsonalak, gertakari historikoak eta geopolitika, irakurlea gogaitu gabe edo liburua mitin politiko bihurtu gabe. Irakurlea ez da konturatzen elementu horiek ederki txertatuta daudelako istorioan. Ez da batere panfletarioa.
Umorea garrantzitsua da horretan ere.
Niretzat, umorea da liburuaren gakoetako bat. Pertsonaiak gaizkien pasatzen ari diren pasarteetan ere, umorea etengabea da. Horri buruzko gogoetatxo bat ere badago liburuan bertan: Marjane bere lagun batekin juntatzen da arratsalde batez, lagun hori gerran ibilia da eta gurpildun aulkian dabil, eta mutil horrek argi esaten dio umorerik ez izatea dela bizitzan benetako desgraziarik izan ez dutenen luxu bat. Horrelako gauza bat gertatzen zaizunean, edo umorez hartzen duzu edo zureak egin du.
Baduzu pasarte kutunik?
Asko gustatzen zaizkit protagonistak Jainkoarekin dituen solasaldiak, eta nola haserretzen den harekin. Uste dut hori jende askori gertatu zaigula. Erlijio batean ala bestean hezi gaituztenok, gerora ateo bihurtu garen arren, askotan izan dugu Jainkoarekin haserretu garen momenturen bat. Eta esperientzia hori ikusten duzunean komiki batean hain sinple kontatuta, oso barregarria da. Bestalde, asko maite ditut Descartes eta Marx elkarrekin jartzen dituen pasarteak: bata arrazionalista, idealismoaren ikurra, “pentsatzen dut, eta, beraz, banaiz” eta hori guztia… Eta bestea, materialismo historikoaren aita, pragmatikoa, Descartesi harriak botatzen, errealitatea existitzen dela frogatzeko. Ezinezkoa da pasarte hori irakurtzea aurpegian irriñoa azaleratu gabe. Marjiren bizitzan aurrera egin ahala, ilundu egiten da umorearen tonua, baina liburuak ez du goxotasuna galtzen. Ez da inoiz iristen mingarria izatera, besteak beste, obra ez delako manikeoa. Eta izan zitekeen, gaiak horretarako aukera ematen duelako. Egin zezakeen, adibidez, erlijio islamikoaren karikatura erraz bat, baina ez du marra hori sekula zeharkatzen.
Kostatu zaizu tonu horri eustea itzulpenean?
Nire helburua zen irakurleak goza zezala, gutxienez, nik gozatu dudan adina. Eta sentitzea euskara hori egiazkoa dela, kalean entzun daitekeena. Agian ez norberak erabiliko lukeena, denok baitugu geure hizkera propioa, baina bai benetakoa. Gustatuko litzaidake edozein euskaldunek liburua hartzea eta pentsatzea “hau euskara da, eta liburuko pertsonaiak euskaldunak izan balira, horrela hitz egingo lukete ziurrenik”.
Ahozkotasunak garrantzia handia du horretan. Hori zaindu duzu bereziki?
Saiatu naiz. Gure inguruko jendeak nola esango luke hau? Eta gure amatxik edo amonak? Ez da gauza bera haur bati hitz egitea edo Xah Pertsiakoari. Nik ezagutu dut garai batean herrietan zer nolako errespetuarekin hitz egiten zitzaien, esate baterako, medikuei. Hortaz, nola hitz egingo zitzaion Xah-ri? Bada, berorika, ziurrenik. Hitanoa ere erabili dut, batzuetan goxotasuna adierazteko, besteetan, zakarkeria. Amonak Marjiri hika egiten dio, baina Marjik amonari ez. Poliziak ere hitanoz mintzatzen jarri ditut, zakar aritzen direlako. Bestalde, sarri erabili ditut esaldi biziak eta elipsiak ere…
Hasieran aipatu duzu euskaldunok merezi dugula Persepolis geure hizkuntzan irakurtzea. Halako lan asko falta ditu euskarak?
Bai, baina gutxi gara hori egiteko aukera dugunok. Esan nahi dudana da horrelako proiektuak egin ohi direla lanorduetatik kanpo, eta denbora izan behar duzu horretarako. Horrez gain, argitaletxeak arriskatu behar du eta apustu egin behar du obra horren alde, gero errentagarria izan ala ez. Baina euskal kulturak merezi du. Euskaraz sortzen dena lagundu behar den bezala, euskaraz eman beharko genuke gertuko eta urruneko literatura unibertsal deitzen den hori ere.
Arazoa hautatzea izanen da…
Harkaitz Canok behin esan zuen euskaldunok, geure hizkuntzara ekarri beharreko lanak hautatzean, ezin garela ekibokatu. Arrazoi duela uste dut: batzuetan, sekulako ahaleginak egiten ditugu obra bat euskaratzeko, eta gero liburu horrek oso irakurle gutxi ditu… Bada, bueno, agian euskarak beharrezko ditu obra horiek, irakurle gutxi izanda ere, literaturaren historian lan kanonikoak direlako, klasikoak direlako edo ezinbestekoak direlako jakintzaren alor batean edo bestean. Beste kasu batzuetan, aldiz, lanak kalitate handikoak dira, aberasgarriak dira edo irakurleen begirada eta sentsibilitatea zabaldu ditzakete. Nik uste dut Persepolisen kasuan halako faktore asko batzen direla: edozeinek irakurtzeko moduko komikia da, hartaz gozatzeko ez baitago komikizale porrokatua izan beharrik; zer pentsa ematen du, gogoeta eragiten du eta jende askorengana irits daiteke. Hortaz, nola ez euskaratu? Pena da ez dugula denborarik eta baliabiderik halako gehiago euskarara ekartzeko. Euskarak behar du dena, baina ezin diogunez dena eman, izan gaitezen eskisitoak.
Beste proiekturik ba al duzu esku artean?
Maialen Berasategi eta biok hasiak gara Stefan Zweigen Atzoko mundua itzultzen. Aurrera egiten ari gara poliki-poliki. Oso mantso goaz, biak ala biak Berrian lan egiten dugulako eta gure egunerokoak ez digulako askorako astirik ematen. Halako proiektu batean, gainera, orfebre lana egin beharra dago, detaile guztiak zainduz. Halakoak ezin dira korrika eta presaka egin. Sekulako liburu autobiografikoa da. Literatur lan gogoangarria, Zweigek idazten duen guztia bezala.
